Nga Danilo Kish

NĂ« kohĂ«n e kulmit tĂ« ngjarjeve, lidhur me ndalimin e veprimtarisĂ«s sĂ« sindikatĂ«s polake “Solidarnost”, pata marrĂ« njĂ« letĂ«r me shĂ«nimin E PACENSURUAR. ÇfarĂ« domethĂ«nieje kishin kĂ«to fjalĂ«? Ndoshta me to duan tĂ« thonĂ«, se nĂ« vendin prej nga Ă«shtĂ« dĂ«rguar kjo letĂ«r, nuk ka mĂ« censurĂ«.

Ose mund të nënkuptojë gjithashtu, se letrat pa këtë shënim i janë nënshtruar censurës, çka do të dëshmonte për një përzgjedhje nga ana e organeve zyrtare, të cilët një pale i besojnë, dhe një pale tjetër jo.
Sigurisht, mund ta merrje edhe kështu: që pikërisht zarfi me shënimin E PACENSURUAR ka kaluar nëpër duart e censurës. Në një mënyrë a në një tjetër, kjo vulë emblematike shumëkuptimore dëshmon për frymën e censurës, e cila përpiqet të nënvizojë plotëfuqinë e saj dhe njëkohësisht të maskohet me alibi.
Ajo hiqet sikur të ishte e përkohshme, por një e keqe e domosdoshme e sistemit në gjendje permanente lufte. Kështu, censura na del si i vetmi mjet i përkohshëm, i cili menjëherë do të hiqet, kur të gjithë, kush shkruan (pa dallim, letra ose libra), të ketë arritur pubertetin politik dhe pjekurinë, ndërsa tutela e shtetit dhe pushtetit mbi qytetarët nuk do të hyjë më në punë.

Si njĂ« vepĂ«r e domosdoshmĂ«risĂ« (dhe gjithĂ« çfarĂ« ajo shkakton) – mjeti i pĂ«rkohshĂ«m – censura e konsideron veten tĂ« konsumuar, tĂ« likuiduar. Prandaj ajo nuk e pranon ekzistencĂ«n e vet, duke u pĂ«rpjekur tĂ« maskohet nĂ«n pamjen e instituteve demokratike, tĂ« cilĂ«t pĂ«rmbushin gjithashtu edhe funksione tĂ« tjera (redaksitĂ«, e po ashtu kĂ«shillat e shtĂ«pive botuese apo tĂ« revistave), apo t’i gjejĂ« vetes njĂ« pasardhĂ«s tĂ« denjĂ« nĂ« figurat e drejtorĂ«ve tĂ« shtĂ«pive botuese, redaktorĂ«ve tĂ« ndonjĂ« serie apo kolane botimesh nĂ« shtĂ«pi botuese apo nĂ« revista, e kĂ«shtu deri tek recenzenti, korrektori etj.

Tek hipostaset mĂ« pak tĂ« njohura tĂ« censurĂ«s duhet pĂ«rfshirĂ« kategorikisht edhe dukuria e censurĂ«s shoqĂ«rore, e cila Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« tranzitore nga censura nĂ« autocensurĂ« – kur redaktori (duke qenĂ« dhe vetĂ« njĂ« njeri i penĂ«s) kĂ«shillon, qĂ« zoti N pĂ«r tĂ« mirĂ«n e tij flaku nga libri i vet fragmente tĂ« caktuara apo strofa.

Kur ai nuk ia del t’ju bindĂ«, se kĂ«tĂ« e ka bĂ«rĂ« nisur nga qĂ«llime tĂ« mira, ai operon me shantazhin moral dhe frikĂ«n e tij ai e hedh mbi ndĂ«rgjegjen tuaj: pra, nga gjerĂ«sia e natyrĂ«s suaj – ju duhet t’i merrni mbi vete preroativat e censurĂ«s dhe me kĂ«tĂ« rast ta fshihni atĂ« para opinionit publik. Dhe mandej: ose zoti N do tĂ« bĂ«het cenzor i vetvetes, ose do tĂ« shkatĂ«rrojĂ« ekzistencĂ«n apo karrierĂ«n e dikujt. Dhe si kĂ«mbim njeriu jo vetĂ«m do ta botojĂ« librin e zotit N, por gjithashtu do ta fshehĂ« faktin, se kishte nĂ« tĂ« vende tĂ« atilla, tĂ« cilat – nĂ«se do tĂ« kishin shpĂ«tuar, do t’ju kishin shfarosur dhe ju, dhe atĂ«.

PavarĂ«sisht se si e pĂ«rfton formĂ«n e saj, cenzura Ă«shtĂ«, megjithatĂ«, vetĂ«m njĂ« shfaqje e jashtme e gjendjes patologjike, njĂ« sinjal i sĂ«mundjes kronike, sĂ«mundje, qĂ« zhvillohet paralelisht dhe lind autocenzurĂ«n. Lufta Ă«shtĂ« e padukshme, duke u projektuar larg syrit tĂ« opinionit shoqĂ«ror, e strukur nĂ« skutĂ«n mĂ« tĂ« errĂ«t tĂ« shpirtit, autocensura e pĂ«rmbush punĂ«n e vet nĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« tĂ« efektshme, se sa çdo cenzurĂ«. MegjithĂ«se tĂ« dyja rendin tek tĂ« njĂ«jtat mjete – kanosja, frika, shantazhi – autocensura i fsheh ose, tek e fundit, nuk e zbulon ekzistencĂ«n e shtrĂ«ngimit/detyrimit. Lufta me cenzurĂ«n Ă«shtĂ« e hapur dhe e rrezikshme, ndĂ«rsa lufta me autocensurĂ«n – Ă«shtĂ« heroike. NjĂ« luftĂ« anonime, e braktisur nga dĂ«shmitarĂ«t dhe e vetmuar.

Autocensura – Ă«shtĂ« leximi i tekstit tĂ«nd personal me sytĂ« e huaj, kur ju vetĂ« bĂ«heni i vetĂ«gjykuar, madje i vetĂ«gjykuar mĂ« ashpĂ«r, se sa ndonjĂ« tjetĂ«r, pĂ«rderisa e dini gjithashtu, edhe atĂ«, tĂ« cilĂ«n censori asnjĂ«herĂ« nuk do ta zbulojĂ« nĂ« tekstin tuaj, pra, atĂ« pĂ«r tĂ« cilĂ«n ju keni heshtur dhe tĂ« cilĂ«n ju kurrĂ« nuk do ta hidhni nĂ« letĂ«r, por, qĂ« juve ju duket se ka mbetur “ndĂ«rmjet rreshtave”. Prandaj cesorit tĂ« pĂ«rfytyruar ju i vishni dhe tĂ« atilla atribute, qĂ« vetĂ« nuk i keni
 KĂ«shtu sozia juaj ju pĂ«rndjek mendimet deri nĂ« absurd, deri nĂ« ekstrem, atje, ku gjithçka Ă«shtĂ« e luhatshme, e pasigurtĂ«, ndĂ«rsa shtegdalje nuk ka: diçka e rrezikshme dhe ndĂ«shkuese ju pret.

Subjekti i autocensurĂ«s – Ă«shtĂ« sozia e shkrimtarit, njĂ« sozi, e cila e ndjek, duke e vĂ«shtruar prapa zverkut nĂ« tekst, in statu nascendі duke e paralajmĂ«ruar, qĂ« ai tĂ« mos bĂ«jĂ« ndonjĂ« gabim ideologjik. Dhe me kĂ«tĂ« sozi-censor Ă«shtĂ« e pamundur tĂ« lash hesapet. Ai Ă«shtĂ« mu si njĂ« Zot gjithĂ«vrojtues e i gjithĂ«dijshĂ«m, sepse Ă«shtĂ« i lindur prej vetĂ« trurit tonĂ«, prej vetĂ« frikĂ«rave tona, prej vetĂ« iluzioneve tona.

Duke rivalizuar me sozinĂ« tonĂ«, pĂ«rqendrimi ynĂ« intelektual dhe moral duhet tĂ« lerĂ« nĂ« letĂ«r gjurmĂ« tĂ« dukshme, pĂ«rderisa tĂ« gjitha tendosjet tona nuk reduktohen nĂ« njĂ« gjest tĂ« vetĂ«m moral – deri nĂ« shfarosjen e dorĂ«shkrimit dhe heqjen dorĂ« nga planet. MirĂ«po, dhe refuzimi nga lufta, dhe fitorja na shpien tek i njĂ«jti rezultat: ndjenja e turpit dhe e disfatĂ«s. Sepse sado qĂ« ju tĂ« pĂ«rpiqeni, prapĂ« se prapĂ« sozia juaj do tĂ« ngadhĂ«njejĂ« gjithmonĂ«: sa herĂ« qĂ« ju e tejkaloni, ajo qesh me ankthin tuaj, sa herĂ« ju i nĂ«nshtroheni, ajo gajaset me frikĂ«n tuaj.

NĂ«se shkrimtari arrin ta kapĂ«rcejĂ« gjestin radikal tĂ« vetĂ«poshtĂ«rimit dhe me forcĂ«n e talentit, pĂ«rqendrimin, burrĂ«rinĂ«, zhdĂ«rvjelltĂ«sinĂ« e mashtron sozinĂ«-tunduese, gjurma e kĂ«saj lufte mbetet e fiksuar nĂ« dorĂ«shkrim – nĂ« trajtĂ«n e metaforĂ«s. Kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me njĂ« fitore tĂ« dyfishtĂ«: teksti, pĂ«rkundĂ«r tundimeve, ka merituar lĂ«vdata, ndĂ«rsa falĂ« dinakĂ«rive mashtrimtare – e ka rritur idenĂ« deri nĂ« metaforĂ« (nĂ« kuptimin etimologjik, zhvendosja e njĂ« kuptimi tĂ« caktuar nĂ« atĂ« stad sa ai tĂ« bĂ«het figurativ) – autocensura e ka shpĂ«rngulur figurĂ«n stilistike nĂ« sferĂ«n e poetikĂ«s.
Nisur nga kĂ«to qĂ« thamĂ«, ne mund tĂ« nxjerrim disa pohime qĂ« na çojnĂ« larg nĂ« sferat historike dhe teoriko-letrare, sikundĂ«rse dhe pĂ«r njĂ« fenomen tjetĂ«r – me nĂ«nshtrimin e metaforĂ«s – tĂ« shpjegojmĂ« ekzistencĂ«n e shumĂ« veprave letrare, sĂ« paku nga pĂ«rvoja e letĂ«rsisĂ« ruse tĂ« avangardĂ«s. Proza e Boris Pilnjakut dhe Isak Babelit, poezitĂ« e Osip Mandelshtamit dhe Marina CvjetajevĂ«s, qĂ« pĂ«rmes luftĂ«s me cenzurĂ«n pĂ«rftuan njĂ« efekt letrar maksimal. NjĂ« fitore tragjike, e hidhur.

Autocensura Ă«shtĂ« njĂ« kategori krijuese me energji negative, e cila kufizon, pĂ«rqesh, ndĂ«rsa konfrontimi me kategorinĂ« pozitive mund tĂ« ndezĂ« shkĂ«ndijĂ«n. AtĂ«herĂ«, kur shkrimtari, i cili i poshtĂ«ruar prej frikĂ«s sĂ« vet, arrin ta vrasĂ« sozinĂ« e tij, ndĂ«rsa si rezultat i kĂ«tij shpĂ«rthimi tĂ« fuqishĂ«m qĂ« Ă«shtĂ« akumuluar gjatĂ« prej kujdesit vigjilent, turpit dhe poshtĂ«rimit metaforat bien, perifrazat shkĂ«rmoqen dhe mbetet e vetme gjuha e zhveshur e fakteve – pamfleti.

Censori juaj-sozi s’ka mĂ« asgjĂ« pĂ«r tĂ« fshehur ndĂ«rmjet rreshtash, sepse gjithçka tanimĂ« Ă«shtĂ« e shkruar e zezĂ« mbi tĂ« bardhĂ« – deri nĂ« atomin e fundit tĂ« pakĂ«naqĂ«sisĂ« suaj. (NĂ« njĂ« minutĂ« tĂ« tillĂ« Osip Mandelshtami shkruajti poezinĂ« kundĂ«r Stalinit – atĂ«, tĂ« dytĂ«n, qĂ« donte tĂ« thoshte çlirim nga autocensura dhe poshtĂ«rimi. AtĂ« poezi, tĂ« cilĂ«n ai e pagoi me kokĂ«n e tij.) NgadhĂ«njimi i parimit moral vret ose shkrimtarin, ose veprĂ«n.

“Uni” i censuruar, i cili ka pĂ«suar shumĂ« nga frika dhe tirania, rend menjĂ«herĂ« tek pamfleti, si tek shpata e hakmarrjes. Dhe pikĂ«risht njĂ« fitore e tillĂ« mbi sozinĂ« personale ka “kastruar” jo vetĂ«m njĂ« shkrimtar nĂ« emigrim. Si viktima tĂ« njĂ« autocensura me vite e vite, ata e kaluan shpejt atĂ« kufi hapĂ«sinor, i cili e ndan artin nga propaganda; dhe ka ngjarĂ« ajo, qĂ« Çesllav Milloshi e quan “kufizim”.

Prej sa thamĂ« mund tĂ« nxjerrim njĂ« konkluzion tĂ« tillĂ«: ndikimi i gjatĂ« i autocensurĂ«s shpie pashmangshĂ«m tek katastrofat njerĂ«zore apo krijuese, jo mĂ« pak, se ato, tĂ« cilat i shkakton censura; autocensura – Ă«shtĂ« njĂ« operacion i rrezikshĂ«m mendor me pasoja shumĂ« tĂ« rĂ«nda pĂ«r letrĂ«sinĂ« dhe shpirtin njerĂ«zor.
(Burimi: http://www.litdic.ru/avtocenzura/)

PĂ«rktheu: Agron Tufa